സംസ്‌കാരത്തിന്റെ മിന്നലാട്ടങ്ങൾ

കുറേക്കൊല്ലം മുൻപത്തെ കഥയാണിത്. ദക്ഷിണ കൊൽക്കത്തയിലെ ജാദവ്പുർ ഠാണാ ജങ്ഷനിൽ നിന്ന് അല്പം പടിഞ്ഞാറ്, പ്രിൻസ് അൻവർ ഷാ റോഡിൽ, തൽത്തല്ല എന്നൊരു ബസ്റ്റോപ്പുണ്ട്. ഉത്തര കൊൽക്കത്തയിലെ ശ്യാംബസാറിലേയ്ക്ക് തൽത്തല്ലയിൽ നിന്നൊരു സിറ്റി ബസ്സുണ്ടായിരുന്നു. റൂട്ട് നമ്പർ 240. പ്രൈവറ്റ് ബസ്സ്. യാത്രക്കാർക്ക് ഇരുന്നു യാത്ര ചെയ്യാനല്ല, നിന്നു യാത്ര ചെയ്യാൻ വേണ്ടിയാണ് അവിടുത്തെ ചില പ്രൈവറ്റ് ബസ്സുകൾ രൂപകൽപ്പന ചെയ്തിരുന്നതെന്ന് പലപ്പോഴും തോന്നിപ്പോയിട്ടുണ്ട്. സീറ്റുകൾ കുറവ്. ബസ്സിന്റെ തുടക്കം തൽത്തല്ലയിൽ നിന്നായതു കൊണ്ട് തൽത്തല്ലയിൽ നിന്നു കയറുമ്പോൾ സീറ്റു കിട്ടാറുണ്ട്. പക്ഷേ സീറ്റു കിട്ടാത്ത ദിവസങ്ങളും വിരളമായിരുന്നില്ല. അത്തരം ദിവസങ്ങളിൽ എനിക്കിറങ്ങേണ്ട എന്റലിയിൽ എത്തുന്നതു വരെ ബസ്സിനകത്ത് ഇരിക്കാനാകാതെ, നിന്നു തന്നെ യാത്ര ചെയ്യേണ്ടി വന്നിരുന്നു. ധക്കുറിയ, ഗോൽപ്പാർക്ക്, ഗരിയാഹാട്ട് എന്നീ സ്റ്റോപ്പുകൾ കഴിയുമ്പോഴേയ്ക്ക് ബസ്സിനകത്തെ തിരക്ക് ഭീകരമാകും. സീറ്റുകൾ കുറവായതുകൊണ്ട് എവിടെയെങ്കിലുമൊന്നു ചാരിനിൽക്കാൻ പോലും പറ്റാറില്ല. കൈയിലൊരു ബ്രീഫ് കേസുള്ളതുകൊണ്ട് മുകളിലെ കമ്പിയിൽ ഒരു കൈ കൊണ്ടുള്ള പിടിത്തം മാത്രം. തിരക്കേറെയായതുകൊണ്ട് പലപ്പോഴും ഒരു പാദം മാത്രമായിരിക്കും ശരിക്കും നിലത്തൂന്നിയിരിക്കുക. ആകെയൊരു പന്ത്രണ്ടു കിലോമീറ്റർ ദൂരമേ എന്റലി വരെയുള്ളെങ്കിലും ആ ചെറു ദൂരം ഓടിയെത്താൻ ചില ദിവസങ്ങളിൽ മുക്കാൽ മണിക്കൂറോളം വേണ്ടി വന്നിരുന്നു. ദുരിതപൂർണ്ണമായ മുക്കാൽ മണിക്കൂർ.

ഒരു ദിവസം ഇത്തരത്തിൽ ശ്വാസം മുട്ടി, നിന്നുകൊണ്ടു യാത്ര ചെയ്യുമ്പോൾ, എന്റെ തൊട്ടു മുൻപിൽ നിന്നിരുന്നയാളുടെ അടുത്തുള്ള സീറ്റ് പെട്ടെന്നൊഴിഞ്ഞു. അയാളുടെ സ്ഥാനത്തു ഞാനായിരുന്നെകിൽ ഒഴിഞ്ഞ സീറ്റിൽ ഞാനുടൻ കയറിയിരുന്നേനേ. എന്നാൽ ഇദ്ദേഹമാകട്ടെ, പിന്നിലേയ്ക്കു തിരിഞ്ഞ് എന്നോടു പറഞ്ഞു, 'ആപ് ബൈഠിയേ'! ഞാനുടൻ ആ സീറ്റിലിരുന്നു. ഹാവൂ. ആശ്വാസമായി. ശ്വാസം വിടാനൊത്തു.

തനിക്കിരിക്കാമായിരുന്നിട്ടും സീറ്റ് എനിക്കായി വിട്ടു തന്ന ആ വ്യക്തി നിന്നു തന്നെ തുടർന്നും യാത്ര ചെയ്തു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ കൈയിലുമുണ്ടായിരുന്നു ഒരു ബ്രീഫ് കേസ്. ഒരു കൈ കൊണ്ട് മുകളിലെ കമ്പിയിൽ പിടുത്തമിട്ട്, ഒരു കാൽ മാത്രം നിലത്തുറപ്പിച്ച്, ബസ്സിനൊത്ത് ആടിയുലഞ്ഞുകൊണ്ട് അദ്ദേഹം നിന്നു യാത്ര ചെയ്തു. 'ഞാൻ തന്ന സീറ്റിൽ രാജകീയമായി ഇരുന്നു സുഖിക്കുകയാണല്ലേ' എന്ന യാതൊരു പരിഭവവും അദ്ദേഹത്തിന്റെ മുഖത്തുണ്ടായില്ല. എന്റെ സീറ്റിലേയ്ക്ക് കൊതിയോടെ, അദ്ദേഹം ഒരിക്കൽപ്പോലും നോക്കിയുമില്ല. ഒടുവിൽ എനിക്കിറങ്ങേണ്ട എന്റലി എത്താറായപ്പോൾ ഞാൻ അദ്ദേഹത്തിനു സീറ്റൊഴിഞ്ഞു കൊടുത്തു, അപ്പോൾ മാത്രമാണ് അദ്ദേഹത്തിന് ഇരിക്കാനായത്.

മുതിർന്നവർക്ക് പല യുവാക്കളും പരിഗണന നൽകാറുണ്ട്, സീറ്റ് ഒഴിഞ്ഞു കൊടുക്കാറുണ്ട്. പക്ഷേ, മുൻ പറഞ്ഞ സംഭവം അത്തരത്തിൽ പെട്ട ഒന്നായിരുന്നില്ല. ഞങ്ങൾ ഏകദേശം സമപ്രായക്കാരായിരുന്നു: ആരോഗ്യമുള്ള യുവാക്കൾ. തികച്ചും അപരിചിതരും. ഞാൻ കൊൽക്കത്തയ്ക്കും കൊൽക്കത്ത എനിക്കും അന്ന് അപരിചിതരായിരുന്നു. എന്നിട്ടും അദ്ദേഹമെനിക്കു സീറ്റു നൽകി. അദ്ദേഹത്തിന്റെ സ്ഥാനത്ത് ഞാനായിരുന്നെങ്കിൽ ഞാനദ്ദേഹത്തിന് സീറ്റു വിട്ടുകൊടുക്കുമായിരുന്നില്ല. അത്ര അസഹ്യമായ തിരക്കായിരുന്നു ബസ്സിൽ.

അതിനു മുൻപ്, രണ്ടു പതിറ്റാണ്ടുകളായി, കേരളത്തിനകത്തും പുറത്തുമായി ദിവസേന ഞാൻ നടത്തിപ്പോന്നിട്ടുള്ളതാണ് ബസ്സുയാത്ര. അത്രയും വർഷത്തിനിടയിൽ ഒരിക്കൽ പോലും ഒരാൾ പോലും ഇത്തരമൊരു തിരക്കിനിടയിൽ എനിക്കായി സീറ്റ് വിട്ടു തന്നിട്ടില്ല. ഉടൻ തന്നെ മറ്റൊരു കാര്യം കൂടി സമ്മതിച്ചേ മതിയാകൂ: അത്രയും വർഷത്തിനിടയിൽ ഞാനും അത്തരമൊരു നല്ല കാര്യം ചെയ്തിട്ടില്ല. തിരക്കുള്ള ബസ്സിൽ സീറ്റുകിട്ടിയാൽ അതിൽ ചാടിക്കയറി ഇരിക്കുക തന്നെ: അതായിരുന്നു സ്ഥിരം സമീപനം. ദിവസങ്ങൾ കഴിഞ്ഞ്, അതേപ്പറ്റി ആലോചിച്ചപ്പോഴാണ് അദ്ദേഹം വിട്ടുതന്ന സീറ്റിൽ മര്യാദ വെടിഞ്ഞ് ചാടിക്കയറിയിരുന്നതിലുള്ള കുണ്ഠിതം അനുഭവപ്പെട്ടത്.

ഇത് ഒരൊറ്റപ്പെട്ട സംഭവമായിരുന്നില്ല. കൊൽക്കത്തയിലെ ഏതാനും വർഷത്തെ ജീവിതത്തിനിടയിൽ എനിക്കിതേ അനുഭവം ഇതേ റൂട്ടിൽ, ഇതേ സാഹചര്യത്തിൽ പല തവണയുണ്ടായി. എന്റെ ജീവിതത്തിനിടയിൽ ഞാനൊരിക്കലും ഇത്തരമൊരു മഹാമനസ്‌കത കാണിച്ചിട്ടില്ല എന്ന സത്യമോർത്തപ്പോൾ എന്റെ കുണ്ഠിതം വർദ്ധിച്ചു. തിരക്കുള്ള ബസ്സിൽ, ഒറ്റക്കൈകൊണ്ടു കമ്പിയിൽത്തൂങ്ങി, ഒറ്റക്കാൽ മാത്രം നിലത്തൂന്നിനിന്ന്, കഷ്ടപ്പെട്ടു യാത്രചെയ്യുന്നതിനിടയിൽ വന്നുകിട്ടുന്ന സീറ്റ് അന്യർക്ക് സദയം ദാനം ചെയ്യുന്നതിന്റെ മനഃശാസ്ത്രം എനിക്ക് അതുവരെ അപരിചിതമായിരുന്നു.

ഇരുപതാം നൂറ്റാണ്ടിൽ ബംഗാളികൾ അനുഭവിച്ചിടത്തോളം കഷ്ടപ്പാടുകൾ ഇന്ത്യയിൽ മറ്റൊരു സംസ്ഥാനജനതയും അനുഭവിച്ചിട്ടുണ്ടാവില്ല. 1943ൽ ബംഗാളിലുണ്ടായ ക്ഷാമം നാല്പതു ലക്ഷത്തോളം ജീവനെടുത്തു. സത്യജിത് റായിയുടെ അശനിസങ്കേത് എന്ന ചിത്രം ഈ ക്ഷാമത്തെപ്പറ്റിയുള്ളതാണ്. ഈ ചിത്രം എക്കാലത്തേയും മികച്ച ആയിരം ചിത്രങ്ങളിലൊന്നായി ന്യൂയോർക്ക് ടൈംസ് വിശേഷിപ്പിച്ചിട്ടുണ്ട്. ക്ഷാമത്തിന്റെ കെടുതികൾ തീരുന്നതിനു മുൻപ് 1947ൽ ബംഗാൾ വിഭജനം നടന്നു. പൂർവ്വബംഗാൾ പൂർവ്വപാക്കിസ്ഥാനായിത്തീർന്നപ്പോൾ സർവ്വവും നഷ്ടപ്പെട്ട മുപ്പതു ലക്ഷം പേർ പശ്ചിമബംഗാളിലേയ്ക്കു കുടിയേറ്റം നടത്തി. അവരിൽ ഭൂരിഭാഗവും കൊൽക്കത്തയിലാണെത്തിയത്. ഈ കുടിയേറ്റം തുടർന്നുകൊണ്ടേയിരുന്നു. 1970 വരെയായി ആകെ അൻപതു ലക്ഷം പേർ പശ്ചിമബംഗാളിലേയ്ക്കു കുടിയേറിപ്പാർത്തു.

അങ്ങനെയിരിയ്‌ക്കെ 1971ൽ ഇന്ത്യാപാക് യുദ്ധമുണ്ടായി. ആ യുദ്ധത്തിനിടയിൽ ആകെ ഒരു കോടി ജനം പൂർവ്വ പാക്കിസ്ഥാനിൽ നിന്ന് ഇന്ത്യയിലേയ്ക്ക് ഓടിപ്പോന്നു. യുദ്ധം തീർന്നപ്പോൾ അവരിൽ ഭൂരിഭാഗവും മടങ്ങിപ്പോയെങ്കിലും പതിനഞ്ചു ലക്ഷം പേർ ഇന്ത്യയിൽത്തന്നെ തങ്ങി. പടിഞ്ഞാറൻ സംസ്ഥാനങ്ങളും യുദ്ധക്കെടുതികൾ അനുഭവിച്ചെങ്കിലും പശ്ചിമബംഗാളിലെ ജനത അനുഭവിച്ച ദുരിതങ്ങൾ വർണ്ണിക്കാനാകാത്തവയായിരുന്നു. ഏറ്റവുമധികം അഭയാർത്ഥികൾ കുടിയേറിയതുകൊൽക്കത്താനഗരത്തിലായിരുന്നു. അഭയാർത്ഥിപ്രവാഹത്തിൽ കൊൽക്കത്താനഗരം മുങ്ങിപ്പോയി എന്ന പത്രവാർത്ത എഴുപത്തൊന്നിൽ വായിച്ചത് ഞാനോർക്കുന്നു.

അക്കാലങ്ങളിൽ അനുഭവിച്ച ദുരിതങ്ങളുടെ ദൂഷ്യഫലങ്ങളിൽ നിന്ന് കൊൽക്കത്താനഗരം പൂർണ്ണമായും മോചിതമായിട്ടില്ല. അവ അനുഭവിയ്‌ക്കേണ്ടി വന്നിരുന്നില്ലെങ്കിൽ കൊൽക്കത്ത ഇന്ത്യയിലെ ഒന്നാം നമ്പർ നഗരമായിത്തീരുമായിരുന്നു. അത്രയൊക്കെ ദുരിതങ്ങളനുഭവിച്ച കൊൽക്കത്താനഗരവാസികളാണ് എനിക്കായി വീണ്ടും വീണ്ടും സീറ്റുകൾ വിട്ടു തന്നത് എന്നോർത്തപ്പോഴാണ് ബംഗാളികൾ സംസ്‌കാരസമ്പന്നരാണ് എന്നു ഞാൻ ഉറച്ചു വിശ്വസിക്കാൻ തുടങ്ങിയത്. സ്വയം കഷ്ടപ്പാടുകൾ അനുഭവിച്ചവർക്ക് അന്യരുടെ കഷ്ടപ്പാടുകൾ തിരിച്ചറിയുക എളുപ്പമായിരുന്നിരിക്കണം.

'മുല്ലപ്പൂമ്പൊടിയേറ്റു കിടക്കും കല്ലിനുമുണ്ടാമൊരു സൗരഭ്യം' എന്നാണല്ലോ കവിവാക്യം. പല തവണ ബംഗാളികളുടെ മഹാമനസ്‌കതയുടെ ഗുണഭോക്താവാകാൻ ഇട വന്നതുകൊണ്ട്, യാത്രക്കാർ തിങ്ങിനിറഞ്ഞ റൂട്ട് നമ്പർ 240ൽ പല തവണ ഞാനും ആ മഹാമനസ്‌കത കാണിക്കാൻ തയ്യാറായി. ഒറ്റക്കാലിൽ നിന്ന് ആടിയുലയേണ്ടി വന്നെങ്കിലും, കൊൽക്കത്തയിലെ ചെറുകിട സംസ്‌കാരസമ്പന്നരുടെ ലിസ്റ്റിൽ എന്റെ പേരും കടന്നുകൂടിയിട്ടുണ്ട് എന്നൊരു സ്വകാര്യ അഭിമാനം അപ്പോഴൊക്കെ എനിക്കുണ്ടായി. കൊൽക്കത്തയിലെ ചിലരിലെങ്കിലും എന്നെപ്പറ്റിയുള്ള സ്മരണ ഇപ്പോഴുമുണ്ടായിരിക്കാം. ഒരു പക്ഷേ അവരും ഇതുപോലെ ലേഖനമെഴുതുന്നുണ്ടാവില്ലെന്ന് ആർക്കറിയാം!

റൂട്ട് നമ്പർ 240ൽ യാത്ര ചെയ്തിരുന്ന എല്ലാ ബംഗാളികളും ഒരേ പോലെ മഹാമനസ്‌കത കാണിച്ചിരുന്നു എന്ന് ഇപ്പറഞ്ഞതിനർത്ഥമില്ല. ഒഴിഞ്ഞ സീറ്റ് മുൻപിൻ നോക്കാതെ ധൃതിയിൽ കയ്യടക്കുന്ന പതിവ് ജനം ആവർത്തിച്ചുകൊണ്ടിരുന്നു. എങ്കിലും, അതിനിടയിൽ, മഹാമനസ്‌കതയും, കുറഞ്ഞ തോതിലെങ്കിലും, പ്രദർശിപ്പിക്കപ്പെട്ടിരുന്നു. മഹാമനസ്‌കതയുടെ ഇത്തരം ആവർത്തനമാണ് സംസ്‌കാരസമ്പന്നതയുടെ അവഗണിക്കാനാകാത്ത ചിഹ്നം.

സഹയാത്രികർ മഹാമനസ്‌കത പ്രകടിപ്പിച്ച മുൻപറഞ്ഞ സംഭവങ്ങളിൽ, സീറ്റുകൾ എനിക്കായി വിട്ടു തരണമെന്ന് യാതൊരു നിയമവും അനുശാസിച്ചിരുന്നില്ല. എന്നിട്ടും അവർ സീറ്റുകൾ വിട്ടു തന്നു. നിയമം അനുശാസിച്ചിരുന്നെങ്കിൽ അവർ നിയമം അനുസരിച്ചു എന്നു മാത്രമേ ആകുമായിരുന്നുള്ളു. നിയമത്തിന്റെ സമ്മർദ്ദമില്ലാതെ തന്നെ നല്ല കാര്യങ്ങൾ ചെയ്യുമ്പോഴാണ് അവ സംസ്‌കാരസമ്പന്നതയുടെ ചിഹ്നമായിത്തീരുന്നത്.

ഹോങ്‌കോങ്ങ്, മലേഷ്യ, ദക്ഷിണാഫ്രിക്ക, പശ്ചിമേഷ്യയിലേയും ദക്ഷിണ അമേരിക്കയിലേയും ഭൂരിഭാഗം രാജ്യങ്ങൾ എന്നിവിടങ്ങളിലെ ജനങ്ങളേക്കാളേറെ സാക്ഷരത കേരളജനതയ്ക്കുണ്ട്. എന്നിട്ടും ഗുരുവായൂർഎറണാകുളം റൂട്ടിൽ എറണാകുളത്തേയ്ക്കും തിരികെയും ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സിൽ ദിവസേന യാത്ര ചെയ്യേണ്ടി വന്നൊരു കാലഘട്ടത്തിൽ, വനിതകൾക്കുള്ള സീറ്റുകളിൽ പുരുഷന്മാരിരുന്നു യാത്ര ചെയ്യുന്നത് ഒരു പതിവു കാഴ്ചയായിരുന്നു. രാവിലെ എറണാകുളത്തേയ്ക്കുള്ള ബസ്സിൽ വനിതകൾ കയറുമ്പോൾ അവർക്കുള്ള സീറ്റിൽ പലപ്പോഴും പുരുഷന്മാരിരുന്ന് സുഖമായുറങ്ങുന്നുണ്ടാകും. ഉറങ്ങാത്തവരിൽ ചിലർ, നിന്നു യാത്രചെയ്യുന്ന വനിതകളെ കാണാത്ത മട്ടിൽ പുറത്തേയ്ക്കു നോക്കിക്കൊണ്ടിരിക്കും. ഇനിയും ചിലരുണ്ട്: അവർ യാതൊരു മനഃസാക്ഷിക്കുത്തുമില്ലാതെ വനിതകളെത്തന്നെ നോക്കിക്കൊണ്ട്, വനിതകളുടെതന്നെ സീറ്റിലിരുന്നു യാത്രചെയ്യും. വൈകുന്നേരം എറണാകുളത്തു നിന്നു വിടുമ്പോഴും സ്ത്രീകളുടെ സീറ്റിൽ പുരുഷന്മാരിരിപ്പുണ്ടാകും. പ്രത്യേകിച്ചും പ്രൈവറ്റ് ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സുകളിൽ. കലൂർ നിന്നും പാലാരിവട്ടത്തു നിന്നും ധാരാളം വനിതകൾ കയറിക്കഴിയുമ്പോൾ, ബസ്സിൽ വനിതകൾ തിങ്ങി നിറയുന്നു. എങ്കിലും പലപ്പോഴും പുരുഷന്മാർ വനിതകളുടെ സീറ്റ് ഒഴിഞ്ഞു കൊടുക്കാറില്ല.

വനിതകൾക്കായി മാറ്റിവയ്ക്കപ്പെട്ടിരിക്കുന്ന സീറ്റുകൾ പുരുഷന്മാർ കൈയടക്കുന്നത് നിയമലംഘനമാണെന്നു മാത്രമല്ല, സംസ്‌കാരശൂന്യതയുമാണെന്നു പറയേണ്ടതില്ലല്ലോ. പക്ഷേ, മറ്റൊരു സംഭവമിതാ. എറണാകുളത്തു നിന്ന് ആലുവയ്ക്കുള്ളൊരു പ്രൈവറ്റ് സിറ്റി ബസ്. ഉച്ചകഴിഞ്ഞ സമയം. തിരക്കില്ല. ഡ്രൈവറുടെ ഇടതുവശത്തും തൊട്ടു പുറകിലുമുള്ള വനിതാസീറ്റുകളിൽ പലതും ഒഴിഞ്ഞു കിടക്കുന്നു. മുൻവാതിലിന്റെ പിന്നിലുള്ള ജനറൽ സീറ്റുകളിലൊന്നിൽ ഞാനിരിക്കുന്നു. എന്റെ തൊട്ടു മുൻപിലത്തെ സീറ്റും ജനറൽ സീറ്റാണ്. അതിൽ കാഴ്ചയ്ക്ക് ആദരണീയനായ, മുതിർന്ന, ഒരു വ്യക്തി ഇരിക്കുന്നു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ വലതുവശത്ത് ഒരാൾക്കു കൂടിയിരിക്കാം. അവിടുന്നു മുന്നോട്ടുള്ള സീറ്റുകൾ വനിതകളുടേതാണ്.

ഇടപ്പള്ളി ടോൾ കഴിഞ്ഞുള്ള ഒരു സ്റ്റോപ്പിൽ നിന്ന് ഒരു യുവതി കയറി. വനിതകൾക്കുള്ള ചില സീറ്റുകൾ മുൻപിൽ ഒഴിഞ്ഞു കിടക്കുന്നുണ്ടെങ്കിലും, അവ ശ്രദ്ധയിൽ പെടാഞ്ഞിട്ടോ എന്തോ, ആ സ്ത്രീ മുതിർന്ന വ്യക്തിയുടെ അടുത്തു വന്ന് അദ്ദേഹത്തോട് സീറ്റ് ഒഴിഞ്ഞു തരാൻ ആവശ്യപ്പെടുന്നു. വാസ്തവത്തിൽ പറയുകയല്ല, കൈയിലുണ്ടായിരുന്ന പേഴ്‌സുകൊണ്ട് മുൻസീറ്റിന്മേൽ രണ്ടു മൂന്നു തവണ തട്ടി അദ്ദേഹത്തിന്റെ ശ്രദ്ധയാകർഷിച്ച ശേഷം പേഴ്‌സിന്റെ തന്നെ ചലനത്തിലൂടെ സീറ്റിൽ നിന്നു മാറിക്കൊടുക്കാൻ ആവശ്യപ്പെടുകയാണുണ്ടായത്. സീറ്റ് വനിതകൾക്കുള്ളതാണോ എന്നൊന്നു നോക്കുക പോലും ചെയ്യാതെ, അദ്ദേഹം ഉടനെഴുന്നേറ്റു മാറിക്കൊടുക്കുന്നു, അകന്നു നിന്ന്, കമ്പിയിൽ പിടിച്ച്, യാത്ര തുടരുന്നു.

എന്നോടൊപ്പം ഇരുന്നിരുന്നയാളും എന്റെ പുറകിലിരുന്നിരുന്ന ഒരു യാത്രക്കാരനും പ്രതിഷേധിച്ചു: 'അങ്ങനെ മാറിക്കൊടുക്കേണ്ട ഒരാവശ്യവുമുണ്ടായിരുന്നില്ല. ഒന്നാമത് അത് വനിതകളുടെ സീറ്റല്ല. രണ്ടാമത്, മുൻപിൽ വനിതകളുടെ സീറ്റുകൾ ഒഴിഞ്ഞു കിടപ്പുമുണ്ട്.'

'ഓ, സാരമില്ല' എന്നു പറഞ്ഞ് മുതിർന്ന വ്യക്തി നിൽപ്പു തുടർന്നു.

മൂന്നു സ്റ്റോപ്പു കഴിഞ്ഞപ്പോൾ വനിത ഇറങ്ങിപ്പോയി. മുതിർന്ന വ്യക്തിക്ക് ആ സീറ്റു വീണ്ടും കിട്ടി, അദ്ദേഹമതിൽ വീണ്ടും ഇരുന്നു.

നിയമങ്ങളൊന്നും ആവശ്യപ്പെടാതിരുന്നിട്ടും ആ മുതിർന്ന വ്യക്തി സീറ്റൊഴിഞ്ഞു കൊടുത്തത് അദ്ദേഹത്തിന്റെ സംസ്‌കാരസമ്പന്നതയുടെ ചിഹ്നമാണ്. കാരണം വനിതകൾക്കു ലഭിക്കുന്ന സ്വാതന്ത്ര്യവും സുഖസൗകര്യങ്ങളും ഒരു രാജ്യത്തിന്റെ സാംസ്‌കാരികതയുടെ അളവുകോലാണ്. എല്ലാ വനിതകൾക്കും ഇരിപ്പിടം നൽകിയ ശേഷമേ ഒരു രാജ്യത്തെ ബസ്സിൽ പുരുഷന്മാർ ഇരിക്കുകയുള്ളെങ്കിൽ ആ ജനത സംസ്‌കാരസമ്പന്നരായിരിക്കും. ആ രാജ്യത്ത് അക്കാര്യങ്ങൾക്കായി നിയമങ്ങളുടെ ആവശ്യമുണ്ടാകുകയില്ല. വാസ്തവത്തിൽ സാംസ്‌കാരിക സമ്പന്നത കുറവുള്ള രാജ്യങ്ങളിലാണ് നിയമങ്ങൾ ആവശ്യമായി വരുന്നത്. എന്നാൽ നിയമങ്ങളുണ്ടായാലും ജനതയുടെ സാംസ്‌കാരികതയിൽ പുരോഗതിയുണ്ടാകണമെന്നില്ല. ഇന്ത്യ തന്നെ ഉദാഹരണം.

1947 മുതൽ 2014 വരെ ഇന്ത്യൻ പാർലമെന്റ് 826 നിയമങ്ങൾ പാസ്സാക്കിയിട്ടുണ്ട്. സ്വാതന്ത്ര്യത്തിനു മുൻപും നിരവധി നിയമങ്ങൾ ഇവിടെ നിലവിലിരുന്നിരുന്നു. അവയിൽ പലതും ഇപ്പോഴും തുടരുന്നുമുണ്ട്. ഇരുപത്തൊൻപതു സംസ്ഥാനനിയമസഭകളും നൂറുകണക്കിനു നിയമങ്ങൾ പാസ്സാക്കിയിട്ടുണ്ടാകും. നിയമങ്ങളിലെ വർദ്ധനവിനേക്കാൾ കാമ്യം ജനതയുടെ സാംസ്‌കാരികതയിലുള്ള വർദ്ധനവാണ്. എണ്ണമറ്റ നിയമങ്ങളുടെ സൃഷ്ടി ജനതയുടെ സാംസ്‌കാരികത വർദ്ധിപ്പിച്ചിട്ടില്ല എന്നു ഞാൻ ഉറപ്പിച്ചുതന്നെ പറയും. മൂന്നുകോടിയിലേറെ കേസുകൾ ഇന്ത്യയിലെ കോടതികളിൽ കെട്ടിക്കിടക്കുന്നു എന്നതു തന്നെ ഇതിന്റെ തെളിവ്. അവയിൽത്തന്നെ അറുപതിനായിരത്തിലേറെ കേസുകൾ പരമോന്നതകോടതിയിലാണുള്ളത്.

ജനത സംസ്‌കാരസമ്പന്നരാകുമ്പോൾ തർക്കങ്ങളുണ്ടാകുകയില്ല, നിയമലംഘനവും കേസുകളും ഉണ്ടാകുകയില്ല, നിയമനിർമ്മാണവും ആവശ്യമായി വരികയില്ല. ജനതയുടെ സാമ്പത്തികനില മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നതോടൊപ്പം തന്നെ, അവരുടെ സാംസ്‌കാരികസമ്പത്തു വർദ്ധിപ്പിക്കുന്ന കാര്യത്തിലും സർക്കാരിന്റെ ശ്രദ്ധ പതിഞ്ഞാൽ ദാരിദ്ര്യനിർമ്മാർജ്ജനത്തിൽ സമൂഹത്തിന്റെ പങ്കാളിത്തം വർദ്ധിക്കും. 'അത്താഴപ്പട്ടിണിക്കാരുണ്ടോ' എന്നു വിളിച്ചുചോദിക്കുന്നൊരു കുടുംബത്തെ ഒരു മലയാളസിനിമ ചിത്രീകരിച്ചിട്ടുണ്ട്. അന്യരുടെ ക്ഷേമം അന്വേഷിച്ചുറപ്പുവരുത്തുന്ന, സംസ്‌കാരസമ്പന്നമായൊരു സമൂഹമദ്ധ്യത്തിൽ ആർക്കും പട്ടിണി കിടക്കേണ്ടി വരില്ല. സമൂഹം വിചാരിച്ചാൽ നടക്കാത്ത കാര്യങ്ങളൊന്നുമില്ല. സമൂഹം വിചാരിച്ചാൽ ദാരിദ്ര്യനിർമ്മാർജ്ജനവും സാദ്ധ്യം തന്നെ. അതു സാധിച്ചാൽ രാജ്യം സമാധാനപൂർണ്ണവുമാകും.

കേരളത്തിലെ ബിവറേജസ് കോർപ്പറേഷന്റെ വില്പനശാലകൾക്കു മുന്നിൽ വളഞ്ഞുപുളഞ്ഞ ക്യൂ പതിവാണ്. അച്ചടക്കമുള്ള ക്യൂ. എന്നാൽ ബസ്സുകളിൽ കയറാൻ വേണ്ടി യാത്രക്കാർ ക്യൂ നിൽക്കുന്ന കാഴ്ച തെക്ക് തമ്പാനൂർ (തിരുവനന്തപുരം) മുതൽ വടക്ക് കാസർഗോഡു വരെയുള്ള ബസ് സ്റ്റാന്റുകളിലൂടെ കടന്നുപോയപ്പോഴൊന്നും എനിക്കു കാണാൻ കഴിഞ്ഞിട്ടില്ല. പാലക്കാട് കെ എസ് ആർ ടി സി സ്റ്റാന്റിനെ ഈ ലിസ്റ്റിൽ നിന്നൊഴിവാക്കുന്നു. അവിടെ, കോയമ്പത്തൂരേയ്ക്കുള്ള തമിഴ്‌നാടിന്റെ ബസ്സിൽ യാത്രക്കാർ ക്യൂ നിന്നു കയറുന്നതു കണ്ടിട്ടുണ്ട്, അതിൽ നിന്നിട്ടുമുണ്ട്. അതേ സമയം തന്നെ തൊട്ടപ്പുറത്ത് കെ എസ് ആർ ടി സിയുടെ കോയമ്പത്തൂർ ബസ്സിൽ ആളുകൾ 'ഇടിച്ചു' കയറുന്നുമുണ്ടാകും. പാലക്കാട് കെ എസ് ആർ ടി സി ബസ് സ്റ്റാന്റിൽ ജനം പിന്തുടരുന്ന ഈ 'ഇരട്ടത്താപ്പു നയം' കോയമ്പത്തൂർ നഗരത്തിലെ സ്റ്റാന്റിൽ കാണാനാവില്ല. അവിടെ യാത്രക്കാർ പാലക്കാട്ടേയ്ക്കുള്ള തമിഴ്‌നാടിന്റെ ബസ്സിലായാലും കെ എസ് ആർ ടി സി ബസ്സിലായാലും ക്യൂ നിന്നു തന്നെ കയറുന്നു. ഏഷ്യയിലെ രണ്ടാമത്തെ ഏറ്റവും വലിയ ബസ് സ്റ്റേഷനാണ് ചെന്നൈയിലെ കോയമ്പേടുള്ളത്. അവിടെയും യാത്രക്കാർ ബസ്സുകളിൽ ക്യൂ നിന്നു കയറുന്നു.

ബസ് സ്റ്റോപ്പുകളിൽ ക്യൂ നിന്നുവേണം ബസ്സിൽ കയറാനെന്ന് നിയമമുള്ളതായി അറിവില്ല. എങ്കിലും പല നഗരങ്ങളിലും ജനം ക്യൂ നിന്നു ബസ്സിൽ കയറുന്നു. കൊൽക്കത്തയിലെ ജനത്തിന്റെ പതിവും അതു തന്നെ. ഒരു സംഭവം ഓർമ്മ വരുന്നു. കൊൽക്കത്തയിലെ തൽത്തല്ലയുടെ കാര്യം മുൻപു പറഞ്ഞല്ലോ. തൽത്തല്ലയിൽ നിന്നാണ് ബസ് നമ്പർ 240 പുറപ്പെടുന്നത്. ചിലപ്പോൾ പുറപ്പെടാനുള്ള ബസ്സ് എത്താൻ വൈകിയിട്ടുണ്ടാകും. അതെത്തുന്നതിനു മുൻപു തന്നെ, അതിൽ കയറാനുള്ള യാത്രക്കാർ ക്യൂവായി നിന്നുകഴിഞ്ഞിട്ടുമുണ്ടാകും. ഒരിക്കൽ ബസ്സു വരാൻ വൈകി, ക്യൂ നീണ്ടു. ഒടുവിൽ ബസ്സു വന്നു. ഉടൻ ഒരു ചെറുപ്പക്കാരൻ ക്യൂ തെറ്റിച്ച് ബസ്സിൽ ചാടിക്കയറി. അതു വരെ ശാന്തരായി ക്യൂ നിന്നിരുന്ന യാത്രക്കാർ ക്രുദ്ധരായി, ബസ്സിൽ കയറിപ്പറ്റിയ ചെറുപ്പക്കാരന്റെ നേരേ അട്ടഹസിക്കാൻ തുടങ്ങി. അട്ടഹാസത്തിന്റെ കാര്യത്തിൽ വനിതകൾ പുരുഷന്മാരെ പിന്നിലാക്കി. ശകാരം സഹിക്കവയ്യാതെ ചെറുപ്പക്കാരൻ ബസ്സിൽ നിന്നിറങ്ങുക മാത്രമല്ല, സ്ഥലം വിടുകയും ചെയ്തു. നിയമമില്ലാതിരുന്നിട്ടും ജനം ക്യൂ നിൽക്കുകയും ക്യൂ തെറ്റിക്കുന്നത് ഇഷ്ടപ്പെടാതിരിക്കുകയും ചെയ്തു.

വികലാംഗർക്കായി രണ്ടു സീറ്റാണ് കേരളത്തിലെ ബസ്സുകളിൽ നീക്കിവച്ചിട്ടുള്ളത്. അവയിൽ അന്യരിരുന്നു യാത്ര ചെയ്യുന്നത് ഒരു പതിവു കാഴ്ചയാണ്. വികലാംഗർ കഷ്ടപ്പെട്ടു കയറിവരുമ്പോൾത്തന്നെ ചുരുക്കം ചില കണ്ടക്ടർമാർ 'ആ സീറ്റൊന്നു മാറിക്കൊടുക്ക്' എന്ന് അവർക്കുള്ള സീറ്റിലിരിക്കുന്ന അന്യരോടു നിർദ്ദേശിക്കുന്നതു കേട്ടിട്ടുണ്ട്. ചില കണ്ടക്ടർമാർ അതിനൊന്നും മിനക്കെടാറില്ല. സീറ്റ് ഒഴിഞ്ഞു തരണം എന്നു വികലാംഗരിൽ ഭൂരിഭാഗം പേരും ആവശ്യപ്പെടാറുമില്ല. തിരക്കു സഹിച്ചുകൊണ്ട് അവർ നിശ്ശബ്ദരായി നിൽക്കും.

കുറച്ചു നാൾ മുൻപ്, ഒരു ദിവസം രാവിലെ, കൊടുങ്ങല്ലൂർ സ്റ്റാന്റിൽ വച്ച് ഒരു യാത്രക്കാരൻ തൃശ്ശൂർക്കുള്ള ഒരു ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സിൽ കയറി. കയറിയ പാടെ അയാൾ ഒട്ടും കൂസാതെ പറഞ്ഞു, 'ഞാൻ വികലാംഗനാണ്, സീറ്റു തരണം.' വികലാംഗർക്കുള്ള രണ്ടു സീറ്റുകളിലും അന്യർ ഇരിപ്പുറപ്പിച്ചു കഴിഞ്ഞിരുന്നു. സീറ്റ് ഒഴിഞ്ഞുകൊടുക്കണം എന്ന ആവശ്യം കേട്ടിട്ടും അവർ രണ്ടു പേരും അനങ്ങിയില്ല. വികലാംഗനാണ് എന്നു സാക്ഷ്യപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്ന ഐഡന്റിറ്റി കാർഡു കാണിച്ചുകൊടുത്തപ്പോൾ ഒരാൾ പ്രകടമായ വിമുഖതയോടെ എഴുന്നേറ്റു. എങ്കിലും അടി മുതൽ മുടി വരെ ഒരു നോട്ടപ്പരിശോധന നടത്തി വൈകല്യമെന്തെന്നു സ്വയം ബോദ്ധ്യപ്പെടുത്തിയ ശേഷമേ അയാൾ സീറ്റു പൂർണ്ണമായും ഒഴിഞ്ഞു കൊടുത്തുള്ളു.

സംസ്‌കാരസമ്പന്നർ ഇത്തരം സന്ദർഭങ്ങളിൽ എന്തായിരിക്കാം ചെയ്യുക? അവർ വികലാംഗരുടെ സീറ്റിൽ ഇരിക്കുക പോലും ചെയ്യില്ല. മാത്രമല്ല, അവർ പൊതുസീറ്റിലിരിക്കുമ്പോൾപ്പോലും വികലാംഗരായ ആരെങ്കിലും വന്നാൽ ഉടനെഴുന്നേറ്റു കൊടുക്കുകയും ചെയ്യും.

ഒരാൾക്കു മാത്രം നടക്കാവുന്നൊരു പാടവരമ്പത്തുകൂടി തച്ചോളി ഒതേനനും പയ്യനാടൻ ചിണ്ടൻ നമ്പ്യാരും നേർക്കുനേർ, നെഞ്ചു വിരിച്ചു നടന്നു ചെന്ന കഥ ഓർമ്മ വരുന്നു. രണ്ടുപേരും തന്റേടികൾ. 'ആരെടാ, വാടാ' എന്നു വെല്ലുവിളിക്കുന്ന കൂട്ടർ. ഇരുകൂട്ടരുടേയും കൂസലില്ലാത്ത നടപ്പു കണ്ട് ഒതേനന്റെ സന്തത സഹചാരിയായ ചാപ്പൻ ആത്മഗതം നടത്തി: 'കുരുത്തമുള്ളവനും കുരുത്തമുള്ളവനും മൂന്നു വഴി. കുരുത്തമുള്ളവനും കുരുത്തം കെട്ടവനും രണ്ടു വഴി. കുരുത്തം കെട്ടവനും കുരുത്തം കെട്ടവനും ഒറ്റ വഴി.' ചാപ്പന്റെ മനഃശാസ്ത്രപരമായ ഈ വീക്ഷണം ആവർത്തിച്ചാവർത്തിച്ചു തെളിയിക്കപ്പെടുന്ന രണ്ടു കുപ്പിക്കഴുത്തുകളിലൂടെ, അതായത് ബോട്ടിൽനെക്കുകളിലൂടെ, എൻ എച്ച് 66 (ഈയടുത്ത കാലം വരെ ഇത് എച്ച് 17 എന്ന പേരിലാണ് അറിയപ്പെട്ടിരുന്നത്) ഞങ്ങളുടെ നാട്ടിൽ വച്ചു കടന്നുപോകുന്നുണ്ട്. അവ രണ്ടിന്റേയും കാര്യം പറയും മുൻപ് ഒതേനനും ചിണ്ടൻ നമ്പ്യാർക്കും എന്തു സംഭവിച്ചു എന്നു പറഞ്ഞേയ്ക്കാം. പൗരുഷപ്രതീകങ്ങളായ ആ രണ്ടു മാറിടങ്ങളും ശക്തമായി കൂട്ടി മുട്ടി, രണ്ടു പേരും വരമ്പത്തു നിന്നു പാടത്തെ ചെളിയിലേയ്ക്കു മറിഞ്ഞു വീണു. പാടവരമ്പത്തെ ആ ഏറ്റുമുട്ടൽ ഒരങ്കത്തിലാണ് അവസാനിച്ചത്. എൻ എച്ച് 66ലെ മുൻ പറഞ്ഞ ബോട്ടിൽനെക്കുകളിൽ അങ്കം നടന്നതായറിവില്ല, പക്ഷേ, വാക്കേറ്റം പതിവാണ്. അസഭ്യത്തിന് ദുർഗന്ധം കൂടിയുണ്ടായിരുന്നെങ്കിൽ കേരളത്തിലെ പല റോഡുകളിലും നീണ്ടുനിൽക്കുന്ന ദുർഗന്ധമുണ്ടാകുമായിരുന്നു.

കുപ്പിക്കഴുത്തുകളിലൊന്ന്, ചെറിയൊരു കയറ്റവും വളവും കഴിഞ്ഞുള്ളൊരു പാലമാണ്. പാലത്തിനു റോഡിനേക്കാൾ വീതി വളരെക്കുറവ്. ഒരു ബസ്സിനു കടന്നു പോകാം. ആ സമയത്ത് എതിരേ വരുന്നൊരു വാഹനത്തിന്, കാറിനു പോലും, കടന്നു വരാനാവില്ല. പാലത്തിന്മേൽ ആരാദ്യം കടക്കുന്നുവോ, അയാൾക്ക് പാലത്തിലൂടെ 'ത്രൂ അടിച്ചു' പോകാം. ഇതിനു വേണ്ടി വാഹനങ്ങൾ ഇരച്ചു വരുന്നു, പാലത്തിൽ തിരക്കിട്ടു കയറുന്നു. ചില സമയത്ത് ഇരുവശത്തു നിന്നും വാഹനങ്ങൾ ഒരേ സമയം പാലത്തിൽ കയറിപ്പോയിട്ടുണ്ടാകും. മുന്നോട്ടു വച്ച കാൽ ആരും പിന്നോട്ടെടുക്കുകയില്ല. അഭിമാനക്ഷതം. ദൃഢനിശ്ചയം പെരുപ്പിച്ചു കാണിക്കാൻ വേണ്ടി എഞ്ചിൻ ഓഫു ചെയ്യും ചില വിദ്വാന്മാർ. താന്താങ്ങളുടെ ലീഡർമാർക്കു പിന്തുണ നൽകിക്കൊണ്ട് മറ്റു വാഹനങ്ങളും മുട്ടിമുട്ടി നിർത്തിയിരിക്കും. ആരെങ്കിലും ഒരാൾക്ക് പുറകോട്ടെടുക്കാനുള്ള സന്മനസ്സുണ്ടായാൽപ്പോലും അത് നിമിഷങ്ങൾ കൊണ്ട് അസാദ്ധ്യമായിത്തീർന്നിട്ടുണ്ടാകും. സമയം കൈയിൽപ്പിടിച്ചുകൊണ്ട് സദാസമയവും ഇരച്ചു വരികയും പോകുകയും ചെയ്യാറുള്ള ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സുകൾ പോലും ഇത്തരം സന്ദർഭങ്ങളിൽ ഒരു കുലുക്കവും കൂടാതെ അനങ്ങാപ്പാറ നയം സ്വീകരിക്കും. ഫലമായുണ്ടാകുന്ന ഗതാഗതക്കുരുക്കൊന്ന് അഴിയണമെങ്കിൽ പതിനഞ്ചു മിനിറ്റു മുതൽ അര മണിക്കൂർ വരെ വേണ്ടി വരും. ഇതിന്റെ തിക്തഫലം ഞാനുൾപ്പെടെയുള്ള എന്റെ നാട്ടുകാർ നിരവധി തവണ നേരിട്ടനുഭവിച്ചു കഴിഞ്ഞിരിക്കുന്നു, ഇപ്പോഴും അനുഭവിച്ചുകൊണ്ടുമിരിക്കുന്നു.

അവിടുന്ന് ഏകദേശം ഒരു കിലോമീറ്റർ വടക്കു മാറിയാണ് രണ്ടാമത്തെ കുപ്പിക്കഴുത്തുള്ളത്. തൊണ്ണൂറു ഡിഗ്രിക്കടുത്തുള്ളൊരു വളവ്. റോഡിനു വീതി കുറവും. ഒരു ബസ്സിനോടൊപ്പം അല്പമൊന്നു ഞെരുങ്ങിക്കൊണ്ട് ഒരു കാറിനും ഒരേ സമയം കടന്നു പോകാം. രണ്ടു ബസ്സുകൾ വളവിലൂടെ ഒരേ സമയം കടന്നുപോകുക അസാദ്ധ്യം. ടാറിട്ട പ്രതലത്തിൽ നിന്ന് രണ്ടു ബസ്സുകളും ടാറിടാത്ത അരികുകളിലേയ്ക്ക് ഇറക്കണം. വശങ്ങളിലുള്ള തെങ്ങുകളിലും പോസ്റ്റുകളിലും ഉരയാതെ നോക്കുകയും വേണം. ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സുകൾ ടാറിടാത്ത അരികുകകളിലേയ്ക്ക് ഇറക്കാറില്ല. രണ്ടു ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സുകൾ നേർക്കുനേർ വന്നാൽ സംഗതി കുഴപ്പമാകും. അവയിലൊന്ന് പ്രൈവറ്റും മറ്റേത് കെ എസ് ആർ ടി സിയും കൂടിയായാൽ സ്ഥിതി സംഘർഷാത്മകമാകും. തർക്കം തീർത്ത്, വഴി ക്ലിയറാക്കാൻ പൊലീസ് എത്തേണ്ടി വരുന്നതും വിരളമല്ല. ഭാഗ്യത്തിന് ഇരുനൂറ്റൻപതടി മാത്രമകലെ പൊലീസ് സ്റ്റേഷനുണ്ട്.

അപകടങ്ങളും വാക്കേറ്റങ്ങളും പതിവായ ഈ വളവിനെപ്പറ്റി ഇവിടെ പരാമർശിക്കാൻ കാരണമുണ്ട്. ഇവിടെ വച്ചൊരിക്കൽ ഗുരുവായൂർക്കുള്ള ഒരു പ്രൈവറ്റ് ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സും എറണാകുളത്തേയ്ക്കുള്ള ഒരു കെ എസ് ആർ ടീ സി ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സും തമ്മിൽ തർക്കമുണ്ടായി. പ്രൈവറ്റ് ബസ്സിൽ ഞാനുണ്ടായിരുന്നതു കൊണ്ട് ആ തർക്കത്തിനു സാക്ഷ്യം വഹിക്കാൻ സാധിച്ചു. പതിവിൽ നിന്നു വ്യത്യസ്തമായൊരു തർക്കമായിരുന്നു അത്. എതിർദിശയിൽ നിന്നു ബസ്സു വരുന്നതു കണ്ട് ഇരു ഡ്രൈവർമാരും വളവെത്തുന്നതിനു മുൻപു തന്നെ താന്താങ്ങളുടെ വണ്ടികൾ അരികിലേയ്ക്ക് കഴിവതും ഒതുക്കി നിർത്തി. രണ്ടുപേരും 'കടന്നു പൊയ്‌ക്കൊള്ളൂ' എന്ന് ആംഗ്യത്തിലൂടെ പരസ്പരം ക്ഷണിച്ചു. വണ്ടി മുന്നോട്ടെടുക്കാൻ ഇരുവരും ശങ്കിക്കുന്നതു കണ്ട് അവർ പരസ്പരക്ഷണം ആവർത്തിച്ചു. തങ്ങളുടെ കൂട്ടർക്കുള്ള ദുഷ്‌പേര് അല്പമെങ്കിലുമൊന്നു കഴുകിക്കളയണമെന്ന് പ്രൈവറ്റ് ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സിന്റെ ഡ്രൈവർ ദൃഢനിശ്ചയമെടുത്തിരുന്നു കാണണം. അദ്ദേഹം ജനലിലൂടെ ശിരസ്സു നീട്ടി കൈ കൊണ്ട് 'വേഗം വരൂ, വേഗം' എന്നു ക്ഷമയോടെ ആംഗ്യം കാണിച്ചു. കെ എസ് ആർ ടി സി ഡ്രൈവർ ആ ക്ഷണം സ്വീകരിച്ചു. കടന്നുപോയ സമയത്ത് ഇരുവരും സൗഹാർദ്ദത്തോടെ കൈനീട്ടി പരസ്പരം സ്പർശിക്കുകയും ചെയ്തു. വാസ്തവത്തിൽ ആ സൗഹൃദം വീഡിയോയിലേയ്ക്കു പകർത്തേണ്ട ഒന്നായിരുന്നു.

'സിവിലൈസ്ഡ്‌നെസ് ഈസ് ഇൻവേഴ്‌സ്‌ലി പ്രൊപ്പോർഷണൽ ടു പോപ്പുലേഷൻ'; അതായത്, ജനസംഖ്യ വർദ്ധിക്കുമ്പോൾ ജനതയുടെ സംസ്‌കാരം കുറയുന്നു. തിയറി മറ്റാരുടേതുമല്ല, എന്റേതു തന്നെ. 1901ൽ വെറും ഇരുപത്തിനാലു കോടിയായിരുന്നു ഇന്ത്യയിലെ ജനസംഖ്യ. ഇപ്പോഴത് 121 കോടിയായിത്തീർന്നിരിക്കുന്നു. അഞ്ചിരട്ടി. അയ്യായിരം കൊല്ലം മുൻപ്, സിന്ധുനദീതടസംസ്‌കാരം നിലവിലിരുന്നിരുന്ന കാലത്ത് ഇന്ത്യയിലെ ആകെ ജനസംഖ്യ അരക്കോടി പോലും ഉണ്ടായിരുന്നു കാണില്ലെന്നാണ് എന്റെ നിഗമനം. ജനസംഖ്യ വളരെ കുറവായിരുന്നപ്പോൾ ഫലഭൂയിഷ്ഠമായിരുന്ന ഇന്ത്യാമഹാരാജ്യത്ത് സുഖസമൃദ്ധിക്കു വേണ്ടി ജനത്തിനു പരസ്പരം മത്സരിയ്‌ക്കേണ്ടി വന്നു കാണില്ല. അക്കാലത്ത് സമ്പന്നതയോടൊപ്പം സംസ്‌കാരസമ്പന്നതയും അവർക്കുണ്ടായതിന് മറ്റു കാരണങ്ങൾ അന്വേഷിയ്‌ക്കേണ്ടതില്ല.

ഇന്നത്തെ സ്ഥിതി തികച്ചും വ്യത്യസ്തമാണ്. ലോകജീവിതനിലവാരവുമായി താരതമ്യം ചെയ്യുമ്പോൾ ഇന്ത്യയിലെ നാല്പതു ശതമാനം പേർ ദരിദ്രരാണ്. മറ്റൊരു നാല്പതു ശതമാനം പേർ പട്ടിണി കൂടാതെ ജീവിച്ചു പോകുന്നു. ശേഷിക്കുന്ന പത്തൊൻപതു ശതമാനം സമ്പന്നരും ഒരു ശതമാനം അതിസമ്പന്നരുമാണ്. സുഖസമൃദ്ധി ഇന്ത്യയിലെ ഭൂരിപക്ഷം ജനത്തിനും അന്യമാണ്. അവർക്ക് ജീവിതമൊരു തീവ്രയത്‌നം തന്നെയായിത്തീർന്നിരിക്കുന്നു. അതിജീവനത്തിനായുള്ള പരക്കം പാച്ചിൽ. ആ പരക്കം പാച്ചിലിനിടയിൽ സാംസ്‌കാരികതയെപ്പറ്റി ചിന്തിക്കാനുള്ള സാവകാശം സാമാന്യജനത്തിനു കിട്ടുന്നില്ല എന്നതാണു പരമാർത്ഥം. അതിന് അവരെ കുറ്റപ്പെടുത്തുന്നതിൽ യുക്തിയില്ല. ബസ്സിൽ ജനം ഇടിച്ചു കയറുമ്പോഴൊക്കെ ചാൾസ് ഡാർവിൻ പറഞ്ഞതാണു സംഭവിക്കുന്നത്: 'സർവൈവൽ ഓഫ് ദ ഫിറ്റസ്റ്റ്'. നൂറ്റിരുപതു കോടി ജനം തിങ്ങിനിറഞ്ഞിരിക്കുന്നൊരു ബസ്സാണു ഭാരതം. എന്നിട്ടും അവരിൽ സാംസ്‌കാരികതയുടെ മിന്നലാട്ടം ഇടയ്ക്കിടെ കാണുന്നത് അത്ഭുതകരമാണ്.

ജനതയുടെ സ്ഥിതിയിൽ നിന്ന് ഒട്ടും വ്യത്യസ്തമല്ല, രാജ്യത്തിന്റെ സ്ഥിതിയും. എറണാകുളംഗുരുവായൂർ റൂട്ടിലോടുന്ന ബസ്സുകളുടെ കാര്യം തന്നെയെടുക്കാം. സ്റ്റാന്റിങ് ഉൾപ്പെടെ ആകെ അറുപതു പേരാണ് ഒരു ബസ്സിൽ അനുവദനീയമായിട്ടുള്ളത്. എന്നാൽ പ്രവൃത്തിദിവസങ്ങളിൽ രാവിലെ എറണാകുളത്തേയ്ക്കുള്ള മിക്ക ലിമിറ്റഡ് സ്റ്റോപ്പ് ബസ്സുകളിലും നൂറിനടുത്തു യാത്രക്കാരുണ്ടാകും. സീറ്റിനുള്ള യാത്രക്കാരെ മാത്രമേ ഓരോ ബസ്സിലും കയറ്റുകയുള്ളു എന്നു നിഷ്‌കർഷിച്ചാൽ ഇന്നുള്ളതിന്റെ ഇരട്ടി ബസ്സുകൾ ആവശ്യമായി വരും. ഇപ്പോഴുള്ള വാഹനങ്ങൾക്കുപോലും സുഗമമായി സഞ്ചരിക്കാനുള്ള ഗതാഗതസൗകര്യം ഇന്നിവിടെയില്ല. അങ്ങനെയിരിയ്‌ക്കെ വാഹനങ്ങൾ ഇരട്ടിക്കുന്ന സ്ഥിതിയെപ്പറ്റി പറയാതിരിക്കുകയാകും ഭേദം.

ഓവർലോഡു മൂലം ബസ്സിനകത്തുണ്ടാകുന്ന ശ്വാസം മുട്ടിനു പുറമെ, റോഡിലെ കുണ്ടും കുഴിയും വളവും തിരിവും ബ്ലോക്കുകളും യാത്ര അസഹ്യമാക്കുന്നു. തിങ്ങിനിറഞ്ഞ ബസ്സിനുള്ളിൽ ശ്വാസം മുട്ടി, നിന്നു തന്നെ, ഒട്ടേറെപ്പേർ ദീർഘനേരം യാത്ര ചെയ്യേണ്ടി വരുന്നു. ഒറ്റക്കാൽ നിലത്തൂന്നി, ഒറ്റക്കൈകൊണ്ടു കമ്പിയിൽ തൂങ്ങി, വട്ടം കറങ്ങിക്കൊണ്ടിരിക്കുന്നതിനിടയിൽ ഒഴിഞ്ഞു കാണുന്ന സീറ്റുകൾ ആരുടേതെന്നു നോക്കാതെ ജനം 'ചാടിക്കയറി' കയ്യടക്കിയില്ലെങ്കിലേ അതിശയമുള്ളു. സാംസ്‌കാരികസമ്പന്നതയ്ക്ക് അനുയോജ്യമായ ജീവിതസാഹചര്യങ്ങളല്ല നമ്മുടെ നാട്ടിലെ സാമാന്യജനത്തിനു ചുറ്റും നിലനിൽക്കുന്നത്. എന്നിട്ടും, അതിനിടയിലും സീറ്റുകൾ ഒഴിഞ്ഞു കൊടുക്കാൻ സാമാന്യജനത്തെ പ്രചോദിപ്പിക്കുന്ന സാംസ്‌കാരികത ചെറിയ തോതിലെങ്കിലും സമൂഹത്തിലുണ്ടെന്നത് മരുഭൂമിയിലെ മരുപ്പച്ചപോലെ ആശ്വാസവും ആനന്ദവും പകരുന്നു.